Azərbaycanda elektroenergetikanın tarixi zəngin və inkişaf mərhələləri ilə doludur. Bu sahənin formalaşması və inkişafı həm texniki tərəqqi, həm də ölkənin iqtisadi və sənaye potensialının yüksəlməsi ilə sıx bağlıdır, ölkənin sənaye və iqtisadi inkişafında mühüm rol oynamışdır.

Azərbaycanda elektroenergetikanın tarixini aşağıdakı mərhələlərə bölmək olar:

1. Başlanğıc dövrü (XIX əsrin sonları – XX əsrin əvvəlləri)

• 1895-ci il – Azərbaycanda (indiki Bakıda) ilk elektrik stansiyası işə salındı. Bu stansiya əsasən neft sənayesinin ehtiyaclarını ödəmək üçün qurulmuşdu.
• 1902-ci il – Bakının küçələrinin elektriklə işıqlandırılması həyata keçirildi. Bu, Qafqazda ilk idi.

2. Sovet dövründə inkişaf (1920-1990)

• Sovet hakimiyyəti illərində elektroenergetika sürətlə inkişaf etdi.
• 1920-ci illər – Elektrikləşmə üzrə planlar tərtib olundu. “GOELRO” planına uyğun olaraq Azərbaycanda da elektroenergetika şəbəkələri quruldu.
• 1930–1950-ci illər – Şirvan, Mingəçevir, Gəncə və başqa bölgələrdə elektrik stansiyaları tikildi.
• 1953-cü il – Mingəçevir SES (Su Elektrik Stansiyası) istifadəyə verildi. Bu, regionda ən böyük su elektrik stansiyalarından biri idi.
• 1960–1980-ci illər – İstilik elektrik stansiyaları (İES) və yeni yarımstansiyalar inşa edildi. Elektrik şəbəkələri genişləndirildi və sənaye ilə kənd təsərrüfatı elektriklə təmin edildi.

3. Müstəqillik dövrü (1991 – bu günə qədər)

• 1990-cı illər – SSRİ-nin dağılmasından sonra elektroenergetika sahəsi dövlət nəzarətində saxlanıldı, lakin bir sıra islahatlara ehtiyac yarandı.
• 2000-ci illərdən etibarən – Elektroenergetika sahəsində islahatlar və modernizasiya başladı. Köhnə stansiyalar təmir olundu, yeniləri tikildi.
• “Azərenerji” ASC və “Azərişıq” ASC kimi qurumlar bu sahənin idarəsində mühüm rol oynamağa başladı, enerji istehsalı və paylanmasını həyata keçirirlər.
• Yenilənə bilən enerji – Son illərdə günəş və külək enerjisi layihələrinə, o cümlədən yaşıl enerji zonalarının (xüsusən Qarabağ və Şərqi Zəngəzur bölgəsində) yaradılmasına start verilib.
• 2021-ci ildən başlayaraq COP29-un da təsiri ilə yaşıl enerji siyasəti daha da sürətləndirilib.

Əsas enerji istehsalı mənbələri:

• Su elektrik stansiyaları (SES)
• İstilik elektrik stansiyaları (İES)
• Külək və günəş enerjisi stansiyaları

4. Müasir dövr və gələcək perspektivlər

• COP29-un Bakıda keçirilməsi və iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə tədbirləri fonunda yaşıl enerji sahəsinə xüsusi önəm verilir.
• Qarabağ və Şərqi Zəngəzur bölgələrində “yaşıl enerji zonası”nın yaradılması istiqamətində layihələr icra olunur.
• Xarici investisiyalar və regional enerji layihələri (məsələn, Azərbaycan–Avropa enerji körpüsü) ilə elektroenergetika sektoru daha da genişlənir.

 

          Azərbaycanda elektroenergetikanın tarixi XIX əsrdən başlayaraq 130 ildən çox bir tarixə malikdir, bu günə qədər böyük inkişaf yolu keçmişdir. Bu sahə təkcə enerji təminatı deyil, həm də ölkənin iqtisadi inkişafında mühüm rol oynayır. Gələcəkdə bərpa olunan enerjiyə keçid və dayanıqlı enerji sisteminin qurulması prioritet istiqamətlərdən biri olaraq qalır. Hazırda ölkə həm daxili tələbatı qarşılayır, həm də elektrik enerjisi ixrac edən dövlətə çevrilmişdir.

     Bakıda elektroenergetikanın tarixi Azərbaycanın ümumi sənaye və texnoloji inkişafı ilə sıx bağlıdır. Bu sahənin təşəkkülü və inkişafı XIX əsrin sonlarından başlayaraq bu günə qədər davam etmişdir. Aşağıda bu tarixin əsas mərhələlərini təqdim edirəm:

1. Başlanğıc dövrü (XIX əsrin sonları – XX əsrin əvvəlləri)

• 1901-ci il — Bakıda ilk elektrik stansiyası (Mərkəzi Elektrik Stansiyası) tikildi. Bu, Ceyranbatan gölünün yaxınlığında yerləşirdi və əsasən neft sənayesinə xidmət edirdi.
• Bu dövrdə elektrik enerjisi əsasən neft emalı zavodlarında, dəmir yollarında və bəzi şəhər işıqlandırmasında istifadə olunurdu.
• Bakının küçələri ilk dəfə 1902-ci ildə elektriklə işıqlandırıldı.

2. Sovet dövrü (1920-1991)

• 1920-ci illər — Sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra elektroenergetika sahəsində genişləndirmə və planlı inkişaf dövrü başladı.
• 1930-cu illərdə Bakının elektrik təminatını yaxşılaşdırmaq üçün yeni istilik elektrik stansiyaları tikildi.
• 1950–1960-cı illərdə – Bakı İstilik Elektrik Mərkəzi (BakİEM), və daha sonra “Şimal” və “Cənub” elektrik stansiyalarının tikintisinə başlanıldı.
• Bu dövrdə enerji sistemləri vahid şəbəkəyə birləşdirildi – “Azərbaycan Enerji Sistemi” formalaşdı.

3. Müstəqillik dövrü (1991-dən sonra)

• SSRİ-nin dağılmasından sonra enerji təchizatında ciddi problemlər yarandı – köhnəlmiş avadanlıq, enerji itkiləri və kəsintilər.
• 2000-ci illərdə enerji sisteminin modernləşdirilməsi və özəlləşdirilməsi prosesi başlandı. Beynəlxalq şirkətlər və sərmayələr cəlb edildi.
• “Azərenerji” ASC və “Azərişıq” ASC-nin fəaliyyəti ilə Bakı şəhərində enerji təchizatı xeyli sabitləşdi.
• Yeni elektrik yarımstansiyaları, kabel şəbəkələri, rəqəmsal idarəetmə sistemləri quruldu.

4. Müasir dövr (2010-cu ildən bu günə)

• Bakıda enerji təchizatı rəqəmsallaşdırılır – SCADA sistemləri və “ağıllı” şəbəkələr tətbiq olunur.
• Yeni texnologiyaların tətbiqi: günəş panelləri, alternativ enerji layihələri və yüksək gərginlikli qaz izolyasiyalı yarımstansiyalar (GIS).
• Şimal-2 Elektrik Stansiyası kimi iri layihələr istismara verilib.
• “Azərişıq” ASC tərəfindən elektrik sayğaclarının tam rəqəmsallaşdırılması başa çatıb.

     Bakının elektroenergetikası təkcə şəhərin deyil, həm də Azərbaycanın sənaye və iqtisadi inkişafında mühüm rol oynayıb. Tarix boyu neftlə zəngin bir şəhər olaraq Bakı enerji təminatında hər zaman qabaqcıl olmuşdur.

     Regionda Azərbaycan elektroenergetikasının yeri həm geostrateji, həm də enerji təhlükəsizliyi baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu sahədə Azərbaycanın rolu aşağıdakı əsas aspektlər üzrə qiymətləndirilə bilər:

1. Enerji istehsalı və ixrac potensialı 

• Azərbaycan Cənubi Qafqazda ən böyük elektrik enerjisi istehsalçılarından biridir.
• İllik enerji istehsalı təxminən 27-30 milyard kVt/saat civarındadır.
• İxrac imkanları: Azərbaycan Gürcüstan, Türkiyə, Rusiya və İran istiqamətində elektrik enerjisi ixrac edir. Bu, regional enerji təhlükəsizliyinə ciddi töhfədir.
  

2. Elektroenergetika infrastrukturunun inkişafı

• Yüksək gərginlikli ötürmə xətləri və yarımstansiyalar son illər müasirləşdirilib.
• “Azərenerji” ASC və “Azərişıq” ASC bu sahədə aparıcı dövlət qurumlarıdır.
• “Şimal-2”, “Cənub”, “Yenikənd”, “Mingəçevir” və s. kimi stansiyalar ölkənin enerji dayanıqlığını təmin edir.

3. Regional əməkdaşlıq və enerji inteqrasiyası

• Azərbaycan Cənubi Qaz Dəhlizi kimi böyük enerji layihələri ilə yanaşı, elektrik şəbəkələrinin sinxronizasiyası üzərində də çalışır.
• Gürcüstan üzərindən Avropaya elektrik enerjisi ixracı üçün layihələr mövcuddur (məsələn, Black Sea Energy Submarine Cable Project).
• Azərbaycan-Türkiyə və Azərbaycan-İran enerji mübadiləsi əməkdaşlığı güclənməkdədir.
  

4. Bərpa olunan enerji və yaşıl keçid

• Qarabağ və Şərqi Zəngəzur yaşıl enerji zonası elan olunub.
• Günəş, külək və su enerjisindən istifadə artır.
• BƏƏ, Səudiyyə Ərəbistanı, Çin və Avropa şirkətləri ilə investisiya sazişləri imzalanıb.
  

5. Strateji mövqe və enerji təhlükəsizliyi

• Azərbaycan enerji tranzitində logistik körpü rolunu oynayır (Xəzər-Qara dəniz və Cənub-Şimal dəhlizləri).
• Bölgədə baş verən geosiyasi proseslər fonunda Azərbaycanın enerji təminatçısı kimi etibarlı mövqeyi güclənir.
  

     Azərbaycan elektroenergetikası regionun enerji xəritəsində əsas oyunçulardan biridir. Həm enerji ixracçısı, həm də tranzit ölkə kimi Cənubi Qafqaz və daha geniş mənada Avropa-Asiya enerji təhlükəsizliyində həlledici rol oynayır.